Sanat ve Zanaat Üzerine…

“Sanat” diye bir şey yoktur aslında. Sadece sanatçılar vardır… E.H. Gombrich ünlü sanatın öyküsü kitabına bu cümle ile başlar. Şöyle devam eder: “Bir zamanlar bazı adamlar renkli toprakla bir mağaranın duvarına kabaca bizon resimleri çiziktiriyordu; bugün de bazıları boya satın alıp duvar ya da tahta perdeleri resimliyor ve daha bir çok şey üretiyorlar. Tüm bu etkinlikleri sanat diye tanımlamakta hiçbir sakınca yok, yeter ki bu sözcüğün yer ve zamana göre birbirinden değişik anlamlara gelebileceği unutulmasın ve günümüzde neredeyse bir korkuluk ve tapınma aracı haline gelen ve büyük S ile başlayan Sanat’ın var olmadığının bilincinde olunsun. (Gombrich, Sanatın Öyküsü, s: 15)

Sanat ile ilgili pek çok tanım önerilmesine karşın tartışmaları sonlandıracak ortak bir tanıma varılamamış olduğunu görüyoruz. Yukarıdaki tanıma ilaveten rastladıklarım şöyle:

• İnsanın doğanın yerine, el becerisi ve düşünce aracılığı ile yaptığı şeyler.
• İnsanın yaratıcılığının ürünleri.
• Güzel ve anlamlı şeylerin üretilmesi.
• Gözlem, uygulama ve çalışma yoluyla üstün nitelikli bir öğrenme yeteneği. ( N. Keser, Sanat Sözlüğü,Ütopya yay., s: 292)
• Sanat, bir duygunun tasarımın ya da niteliğin belli yöntemlerle belirtilmesi, ya da yaratılması, olarak tanımlanabilir. ( Ş. Turan, Türk Kültür Tarihi, s: 233)

Sanatçılara göre sanat:

• Para kazanmak sanattır, çalışmak sanattır ve en iyi iş sanattır. Andy Warhol
• Sanat ya aşırmacılıktır ya da devrimdir. Paul Gaugin
• Sanat senin gördüğün değil, başkaları görsün diye yaptığın şeylerdir. Edgar Degas
• Sanat bağımlılık yapan bir haptır. Marcel Duchamp
• Sanat kıskanç bir metrestir ve eğer adamın müziğe resme, şiire, felsefeye ya da mimariye yeteneği varsa, o adamı kötü bir koca ve kötü bir aile babası yapar. Ralph Waldo Emerson.
• Sanat, insanı altüst eden bir uğraştır. J.M.W. Turner
• Hepimiz biliriz ki sanat gerçeklik değildir. Sanat bizim gerçeği anlamamızı sağlayan yalandır. Sanatçı başkalarını kendi yalanlarının gerçekliğine inandırmanın yolunu bilmelidir. Pablo Picasso
• Sanat aşkın ifadesi olmalıdır; değilse hiçbir şeydir. Marc Chagall

Türkçe’de kullandığımız sanat sözcüğü Arapça kökenlidir ve güncel konuşmalarda çoğu kez zanaat ile karıştırılır. Kuşkusuz sanat gibi zanaat da kültürün içinde yer almaktadır. Zanaatta da güzel eserler vermek mümkündür ancak bu uğraş güzel sanatlar içinde sayılmamıştır. Zanaat insanların madde ile ilgili gereksinimlerini karşılamak için yapılan öğrenim ya da deneyim, beceri gerektiren iş olarak tanımlanabilir. (Ş.Turan, age, s:233)

Zanaat daha çok teknik yeteneğe ve el ustalığına dayanan üretim olarak da tanımlanabilir. Belirli ölçüde sanatsal bir anlatımı içinde barındırsa da genel olarak geleneksel olan belirli tekniklerin devam ettirilmesi üzerine kurulmuş olan zanaatkârlık, bu temel özelliği ile güzel sanatlardan ayrılmaktadır.

Sanatın başlıca amacı heyecan yaratmaktır. Sanat içe duygulara kadar iner, ruhu harekete geçirir. Bilim doğanın ve insanın gizemini açıklamaya çalışır, sanat ise yeni gizemler yaratır hatta bilim ile çelişebilir de.

Anlatılan temel ayrımlara karşın iki terim bazen birbiri yerine kullanılmakta ve bu durum yanlış değerlendirmelere yol açmaktadır. Bunun en ilginç örneği Atatürk’ün 1923 Mart ayında gerçekleştirdiği Adana Seyahatinde Türk Ocaklarında Adana Esnaf Cemiyeti’nin verdiği çayda esnafla konuşurken kullandığı “sanat” teriminin güzel sanatlar sanılıp özdeyiş haline getirilmesinde görülmektedir.

Onun “sanatsız kalan bir toplumun hayat damarlarından biri kopmuştur cümlesindeki sanat doğrudan doğruya zanaat anlamında kullanılmıştı. (ASD,Cilt: II, s: 129)

Zaten Atatürk konuşmasına “Adana’nın muhterem sanatkârları”diye başlar ve oldukça uzun bir konuşma yapar.

Dünyadaki uygulamaları incelediğimizde Avrupa’da 18. Yüzyılın ikinci yarısında, güzel sanatlar zanaattan, sanatçı zanaatçıdan ve estetik de öteki deneyim biçimlerinden kesin olarak ayrılmış.

Sonuç olarak sanat her şeyden önce bir yaratıcılık sürecidir, bu yüzden özgür bir ortama ihtiyacı vardır. Böyle olduğu için sanat, ancak özgürlüğün bulunduğu, sanatçının özgürce düşünüp eserini yaratabildiği yerlerde, toplumlarda gelişebilmiş. Sanat için gerekli koşullar vardır ki toplumlara göre de değişebilir, bu husus başka bir yazımızın konusu. Bu koşulların zanaat için de geçerli olup olmadığı tartışılır.

“Marifet iltifata tabidir” yani sanatçı ne kadar çok ilgi ve değer görürse becerilerini ve sanatını da o denli iyi sergiler. Sanata ve sanatçıya değer verilmeyen toplumlarda gelişmenin beklenmesi boşunadır. Bir toplumda şair romantik-hayalci, ressam boyacı, müzisyen çalgıcı-şarkıcı, sahne sanatçısı oyuncu diye anılır veya aşağılanırsa, politik alanda en çok kullanılan sözcük “tiyatrocu” olursa o toplumda sanatla uğraşanların sayısı giderek azalacak, toplum iyice içine kapanacak kendini ifade edemeyecek ve sonunda nefes alamayacak hale gelecektir. İşte bu durumda sanatsız kalan bir toplumun gerçekten hayat damatlarından biri kopmuş olacaktır.

İnsanlar neden bilimle uğraşır? Neden sanat üretirler? Hayatta kalma başarımız ile ilgili en az öneme sahip olan şeyler, bizi tam da insan yapan şeylerdir.”

Savas Dimopoulos (Stanford Üniversitesi, İstanbul doğumlu hemşehrimiz)

Sanatla kalın…

Elhamra Sarayı, Granada İspanya Fotoğraf: Leman Deniz Yılmaz

Sanat mı zanaat mı güzel olan?

Sanat mı Zanaat mı?

Banyo kapları, MÖ 19.-17. yüzyıllar, Kültepe (Kayseri) Anadolu Medeniyetleri Müzesi

Fotoğraf: Leman Deniz Yılmaz

Picasso, Boğanın 8 aşaması, 1945-46, Adnan Turani, Dünya Sanat Tarihi

Leman Deniz Yılmaz